20 książek, które poruszają tematy związane z tożsamością i orientacją seksualną

Od „Portretu Doriana Graya” Oscara Wilde’a z końca XIX wieku aż po „Płynąc w ciemnościach” Tomasza Jędrowskiego. Wybieramy 20 dzieł literackich, które poruszają tematy związane z tożsamością i orientacją seksualną.

Oscar Wilde „Portret Doriana Graya” (1890)

Klasyczna pozycja z kręgu wiktoriańskiego dandyzmu skreślona ręką ówczesnego skandalisty i mistrza przewrotnych puent Oscara Wilde’a. Wieloznaczna, nasycona faustowskimi i homoerotycznymi wątkami powieść (złagodzona w kolejnej wersji książki ze względu na oburzenie opinii publicznej), wielokrotnie filmowana. Urodziwy młodzieniec, Dorian Gray, wiedziony na pokuszenie przez cynicznego lorda Wottona, rzuca się za jego podszeptem w życie egoistyczne i pozbawione hamulców. Wędruje po spelunkach i palarniach opium, uwodzi mężczyzn i kobiety, by potem ich odepchnąć. Doriana maluje zafascynowany nim artysta Basil Hallward. W magicznym portrecie-lustrze odbija się pogłębiające się duchowe spustoszenie Graya, który w życiu pozostaje wiecznie piękny i młody.

Warto dodać, że termin „homoseksualny” zawdzięczamy osobistej tragedii Oscara Wilde’a. Określenie to pojawiło się podczas procesu o demoralizację i praktykowanie perwersji seksualnej, który wytoczył mu w 1895 roku markiz Queensberry, ojciec kochanka pisarza – Alfreda Douglasa.

tłum. Maria Feldmanowa (wyd. Vesper, 2015)

Thomas Mann „Śmierć w Wenecji” (1912)

Najsłynniejsza nowelka niemieckiego noblisty, prywatnie żyjącego pomiędzy światem tradycyjnej mieszczańskiej rodziny a homoseksualną lub biseksualną tożsamością, której nie ukrywał przed najbliższymi (dzieci Erika i Klaus Mannowie także były homoseksualne).

„Śmierć w Wenecji” ukazuje niepokojące i fascynujące splątanie starości z młodością. Starzejący się literat Gustav von Aschenbach platonicznie podziwia młodziutkiego polskiego chłopca o imieniu Tadzio. Obserwuje go z oddali na weneckiej plaży Lido. Prototypem młodego bohatera był prawdopodobnie spotkany przez rodzinę Mannów podczas wakacji Władysław Moes, zmarły w 1986 roku.

Na podstawie książki Manna Luchino Visconti nakręcił w 1972 roku film „Śmierć w Wenecji”. W 2014 roku ukazała się powieść Marcina Nowaka Lubeckiego „Łza i morze”, w której w intrygujący sposób zestawił z prozą Manna fikcyjne losy Jarosława Iwaszkiewicza. Oto pisarz u kresu życia, rzekomo pierwowzór Tadzia ze „Śmierci Wenecji”, spotyka na Lido młodego człowieka, aktora awangardowego teatru, który staje się ostatnim miłosnym zauroczeniem literata…

Tłum. Leopold Staff

Virginia Woolf „Orlando” (1928)

Stylizowana na biografię zagadkowa powieść „Orlando” to historia androgynicznej, wyzwolonej z ram płci i kulturowych oczekiwań postaci, żyjącej przez wieki w rozmaitych, płynnych wcieleniach. Orlando jest więc i młodziutkim, gładkolicym szlachcicem na elżbietańskim dworze, i świadomą siebie kobietą w burzliwych latach 20. XX wieku. Bohater/ka wzorowany/a był/a na poetce Vicie Sackville-West – kochance, przyjaciółce, literackiej kompance Virginii Woolf, a sama powieść stała się przedmiotem licznych interpretacji genderowych, feministycznych, literaturoznawczych. Virginia i Vita były zamężne, ale nie unikały związków z kobietami. Obie zanurzone w materii słowa i nieustannie wyzwalające się ze sztywnych ról, szukały swej prawdziwej tożsamości niczym nieuchwytny Orlando.

W 1992 roku brytyjska reżyserka Sally Potter nakręciła filmową wersję „Orlanda” z niezapomnianą kreacją Tildy Swinton, muzy Dereka Jarmana, wybitnego reżysera związanego z brytyjską sceną queerową. W roku 2018 powstał brytyjski serial biograficzny „Vita i Virginia” z Gemmą Arterton i Elisabeth Debicki w rolach głównych.

Tłum. Tomasz Bieroń

Djuna Barnes „Ostępy nocy” (1936)

Transowa, pełna meandrów podróż pomiędzy rozbrajającym arcydziełem a genialnym bełkotem. Za bohaterów ma splątanych w miłosnej układance artystów i włóczęgów bez ojczyzny: Feliksa, włoskiego Żyda udającego austriackiego arystokratę, jego frenetyczną młodziutką żonę Robin – amerykańską ekspatkę w Paryżu, która rzuca się w wir lesbijskich romansów, i jej ekscentryczne wybranki. Spoiwem i komentatorem ich losów jest dysponujący niepohamowaną inwencją językową szarlatan, fałszywy doktor Matthew O’Connor. Bo też język – kampowo dowcipny, barokowo poskręcany i onirycznie niejasny, jest kolejnym bohaterem tej eksperymentalnej prozy.

Djuna Barnes była pionierką nowoczesnej lesbijskiej prozy i należała do kobiecego literacko-artystycznego kręgu anglosaskich emigrantek w szalonym Paryżu lat 20. i 30., gdzie spotkać można było między innymi awangardową pisarkę Gertrudę Stein czy poetkę Renée Vivien.

Tłum. Marcin Szuster

Christopher Isherwood „Pożegnanie z Berlinem” (1939)

Każdy zna fenomenalny „Kabaret” Boba Fosse’a z Lizą Minelli, ale nie każdy wie, że film ten powstał na kanwie autobiograficznej powieści o początkującym angielskim pisarzu, odkrywającym swoją seksualność w dekadenckim, wyzwolonym Berlinie lat 30. Swoboda obyczajowa, świat nocnych klubów i undergroundowych teatrzyków zderzają się z rosnącą w siłę nazistowska ideologią, a Chris romansuje z kabaretową diwą Sally Bowles i próbuje pierwszych doświadczeń intymnych z mężczyznami.

W 2009 roku na podstawie niewydanej po polsku, także autobiograficznej książki Isherwooda „Christopher And His Kind”, Tom Ford nakręcił debiutancki film „Samotny mężczyzna” (z Colinem Firthem i Julianne Moore), dzięki któremu słynny projektant mody z powodzeniem wszedł w świat kina.

Tłum. Maria Skroczyńska-Miklaszewska

James Baldwin „Mój Giovanni” (1956)

Jeden z najwybitniejszych amerykańskich pisarzy i eseistów, wnuk czarnej niewolnicy urodzony w nowojorskim Harlemie i odkrywający swą homoseksualną tożsamość wśród bohemy Greenwich Village. W swojej prozie zajmował się przede wszystkim problemami rasizmu, ale w powieści „Mój Giovanni” – jako jeden z pierwszych pisarzy w konserwatywnej Ameryce lat. 50 – wprost dotyka tematu homoseksualizmu.

Była to książka formacyjna dla całego pokolenia homoseksualnych amerykańskich nastolatków. Bohaterem tej poruszającej, sugestywnej opowieści jest młody biały Amerykanin w Paryżu (a jakże!), przeżywający rozdarcie między miłością do kobiety a miłością do mężczyzny, tytułowego Giovanniego. W Polsce książka ukazała się dopiero w 1991 roku, w słynnej PIW-owskiej serii „Klub Interesującej Książki”.

tłum. Andrzej Selerowicz

Marian Pankowski „Rudolf” (1980)

Powieść po raz pierwszy wydana w Anglii, swego czasu wyklęta (oskarżana o pornografię i szarganie świętości) i kultowa zarazem. Napisana przez mieszkającego w Belgii poetę, pisarza i tłumacza, byłego więźnia trzech obozów koncentracyjnych. Łamiąc wszelkie tabu, Pankowski opowiada o przyjaźni polskiego profesora, więźnia hitlerowskiego obozu, z Niemcem, eksżołnierzem Wermachtu i hedonistycznym homoseksualistą. To zderzenie losów, konfrontacja wyznawcy powściągliwości z piewcą bezgrzesznego ciała, spotkanie wyrafinowania z dosadnością. Autor, nieodrodny uczeń obrazoburczego Gombrowicza, nazywa swoją mikropowieść „rajską baśnią dla wyzwolonych dzieci”.

Edmund White, „Zuch” (1982)

Powieść przetłumaczona przez Jerzego Jarniewicza, w oryginale zatytułowana „A Boy’s Own Story”, to pierwsza część autobiograficznej trylogii. Przyniosła White’owi, skądinąd otwartemu gejowi i autorowi biografii gejowskich literatów (Genet, Rimbaud, Proust), miano jednego z najważniejszych homoseksualnych pisarzy Ameryki.

W książce opisuje dzieciństwo i dorastanie w represyjnych, homofobicznych Stanach Zjednoczonych lat 50. XX wieku. Rodzice chłopca uważają jego homoseksualizm za chorobę, którą chcą leczyć. Sam autor mówił: – Chciałem pokazać, jaką krzywdę wyrządza homoseksualistom psychoterapia; zwrócić uwagę na nienawiść do samego siebie, rozbudzoną w młodym człowieku przez społeczeństwo, dla którego homoseksualizm jest tylko chorobą, grzechem lub zbrodnią. Inną mistrzowską powieść White’a, „Hotel de Dream”, dziejącą się w nowojorskim półświatku końca XIX wieku, przetłumaczyli na polski Jacek Dehnel i Piotr Tarczyński.

Tłum. Jezry Jarniewicz

Jeanette Winterson „Nie tylko pomarańcze” (1985)

Brytyjska pisarka, eseistka i feministka. W dzieciństwie adoptowana przez ortodoksyjnie religijną rodzinę i wychowywana do podjęcia roli misjonarki, jako nastolatka zakochała się w kobiecie i uciekła z domu. „Pomarańcze” były jej pierwszą autobiograficzną książką, uhonorowaną nagrodą Whitbreada za najlepszy debiut. Traktuje o dorastaniu, buncie, poszukiwaniu siebie i akceptacji lesbijskiej tożsamości. Inne jej cenione dzieła to między innymi „Namiętność”, „Płeć wiśni” i „Po co ci szczęście, jeśli możesz być normalna?”.

Tłum. Waldemar Łyś

Alan Hollinghurst „Klub Koryncki” (1988)

Późny i głośny debiut literacki uznanego redaktora i wykładowcy literatury w Oxfordzie, który z bibliofilską erudycją, mistrzowską swadą i iście brytyjskim poczuciem humoru wprowadza czytelnika w gejowskie środowisko klasy wyższej sprzed epoki AIDS.

Wczesne lata 80. William, 20-letni zamożny imprezowicz z dobrego domu, wyrywa chłopaków na jedną noc w gejowskich barach i łaźniach. Przełomem w jego niefrasobliwym życiu będzie spotkanie z Lordem, „ciotą w starym stylu”. Wiekowy dandys zaprosi go do pomocy przy pisaniu wspomnień, dając mu przy okazji wgląd w niełatwą przeszłość i możliwość przejrzenia się w niej. Życie w ukryciu, społeczne napiętnowanie i więzienna trauma nie zniszczyły w Lordzie radości życia i głodu doświadczeń.

tłum. Maria Olejniczak-Skarsgård

Izabela Filipiak „Niebieska menażeria” (1997)

Jedna z pierwszych książek autorstwa kobiety, która po przewrocie 1989 roku eksploruje kategorię Inności, także w kontekście orientacji seksualnej. Autorka subtelnie nawiązuje do podróżującego przez epoki i płcie „Orlanda” Woolf. Bohaterka Filipiak jest emigrantką i nomadką, która włóczęgostwo uczyniła sposobem na życie, a wieczne bycie „poza” ma jej pomóc dotrzeć do prawdy o sobie. Książka zderza Polskę i Amerykę, prowincję i Nowy Jork, wreszcie hetero- i homoseksualne miłości i różne modele funkcjonowania.

Sarah Waters „Muskając aksamit” (1998)

Najbardziej poczytna z brytyjskich autorek, która z dumą nosi miano pisarki lesbijskiej. Ta specjalistka od epoki wiktoriańskiej i homoseksualnych kostiumowych historii miłosnych bohaterką uczyniła Nancy, córkę sprzedawcy ostryg z XIX-wiecznej angielskiej prowincji. Zauroczona wodewilową gwiazdą, ubraną po męsku Kitty Butler, ucieka za nią do Londynu, by odkryć swoje pragnienia i po licznych perypetiach odnaleźć szczęście. Barwna opowieść o osobistej kobiecej podróży w głąb siebie, a zarazem celny obraz skrępowanej oficjalnymi regułami, podwójnej obyczajowości społeczeństwa belle époque.

tłum.Magdalena Moltzan-Małkowska

Jeffrey Eugenides „Middlesex” (2002)

Nagrodzona Pulitzerem powieść amerykańskiego pisarza opisującego osiem dekad życia interseksualnej osoby (posiadającej narządy rodne obu płci). Dorastała w Detroit jako dziewczyna – Callie Stephanides, by ostatecznie wybrać tożsamość męską. Cal, już jako dojrzały mężczyzna, zagłębia się w emigracyjną przeszłość rodziny, wspomina udrękę dojrzewania w zawieszeniu między płciami i przerażające konsultacje z lekarzami oraz własną drogę do tego, by zrozumieć, kim jest – społecznie i biologicznie.

tłum.Witold Kurylak

Michał Witkowski „Lubiewo” (2004)

Jedna z najbardziej komentowanych książek literatury polskiej po 1989 roku. Powieść „przygodowo-obyczajowa z życia ciot” albo „przecwelone baśnie z tysiąca i jednej nocy”. Snute w mieszkaniu doświadczonych życiowo ciotek – Patrycji i Lukrecji, sięgających we wspomnieniach do głębokiego PRL-u, oraz opowiadane na gejowskiej plaży w Lubiewie przez ich młodsze „koleżanki” – Paulę i Michaśkę. Fenomenalna, „przegięta” językowo pedalska epopeja gadana, z przemianami ustrojowymi i obyczajowymi w tle. Opisująca tęczowe blaski i smutne mroki egzystencji kilku pokoleń gejów polskich.

Alison Bechdel  „Fun Home ” (2006)

Amerykańska autorka komiksów, aktywistka ruchu LGBTQ+ i twórczyni popularnej komiksowej serii prasowej o grupie zaprzyjaźnionych lesbijek „Dykes To Watch Out For” (rysowanej przez 25 lat od 1983 roku!). Wielki rozgłos przyniosła jej autobiograficzna powieść graficzna „Fun Home”, w której opisuje swoje dzieciństwo w prowadzonym przez rodziców domu pogrzebowym, relację z ojcem – ukrytym gejem, i własne dorastanie do coming outu oraz związki z kobietami. Ta „komiksowa tragikomedia” o rozchwianej rodzinie, nasycona czarnym humorem i balansująca pomiędzy melancholią a brawurą, stała się światowym bestsellerem. W 2012 roku Alison wydała kolejny autobiograficzny komiks, skupiający się tym razem na psychoterapii autorki i życiu jej matki, zatytułowany „Czy jesteś moją matką?”. 

Tłum. Wojciech Szot, Sebastian Buła

André Aciman „Tamte dni, tamte noce” (2007)

Znana z doskonałej adaptacji filmowej Luki Guadagniniego, nasycona autobiograficznymi wątkami, zmysłowa i subtelna powieść „Call Me by Your Name” (tytuł oryginalny) pokazuje, jak rodzi się bliskość i zrozumienie między dwoma mężczyznami. Autor André Aciman urodził się w rodzinie sefardyjskich Żydów w Egipcie i wyemigrował do Stanów.

W powieści tym śmielszym i otwartym na zgłębianie siebie okazuje się młodziutki Elio, wspierany przez swoją kosmopolityczna rodzinę. Tym uwodzonym przez niego i bardziej zamkniętym jest 24-letni student i asystent ojca Elia, Oliver. Spędzą razem jedno, za to najważniejsze w ich życiu lato na południu Włoch, pełne wspólnych rowerowych wycieczek, intymnych rozmów i zbliżeń.

Tłum. Tomasz Bieroń

Hanya Yanagihara „Małe życie” (2015)

To była najgłośniejsza amerykańska książka 2015 roku – wzbudzała dyskusje i spory na całym świecie. Centralną postacią opowieści jest utalentowany homoseksualny prawnik Jude, mający za sobą pełne przemocy, molestowania i wykorzystywania dzieciństwo, które go wewnętrznie złamało. Skrywa blizny na ciele i na duszy, dlatego mimo że nie narzeka na zainteresowanie mężczyzn, sam nie umie pokonać wstydu i lęku przed bliskością, seksem, dotykiem. Mieszka w Nowym Jorku, gdzie razem z trójką najbliższych przyjaciół tworzy rodzaj rodziny z wyboru. Każde z nich zmaga się z przeszłością i tożsamością seksualną. Ta opasła, melodramatyczna, prawdziwie epicka powieść amerykańsko-hawajskiej autorki znalazła się w finale nagrody Man Booker Prize i National Book Award i stała się prawdziwym literackim fenomenem.

tłum. Joanna Kozak

Sebastian Barry „Dni bez końca” (2018)

W Ameryce wojny secesyjnej zakochuje się w sobie dwóch prostych żołnierzy. Czasem na rozkaz przełożonych mordują rdzennych mieszkańców lub konfederatów, a czasem wdziewają sukienki i grają role dam przed górnikami, jednak najważniejsze jest to, że przygarniają indiańską dziewczynkę i tworzą z nią niestandardową rodzinę wbrew bezlitosnym czasom. To pisana z ogromnym wyczuciem i poetycką wrażliwością opowieść o tym, jak sztuka i miłość mogą ocalić człowieczeństwo. Irlandzki finalista nagrody Bookera dedykował tę książkę swojemu synowi, Toby’emu, który jest wyoutowanym gejem.

Tłum. Jędrzej Polak

Rebecca Makkai „Wierzyliśmy jak nikt” (2018)

Apogeum epidemii AIDS w Ameryce i losy członków artystycznej bohemy, które splotły się wtedy, by wydać żniwo po latach. Bohaterami opowieści są: Yale, galerzysta brylujący w artystycznych i gejowskich kręgach Chicago, obserwujący odchodzenie śmiertelnie chorych przyjaciół, i pozostająca z nim w bliskiej relacji Fiona. 30 lat później kobieta przyjeżdża do Paryża szukać córki i trafia na fotografa, który dokumentował czasy epidemii. Pętla życia się domyka.

Tłum. Sebastian Musielak”

Tomasz Jędrowski „Płynąc w ciemnościach” (2020)

Głośny debiut literacki piszącego po angielsku syna polskich emigrantów. Intymna historia dorastania wrażliwego chłopca zanurzonego w książkach oraz nostalgiczna opowieść o męskim romansie bez happy endu, z PRL-em w tle. Miłosne spełnienie Janusza i Ludwika, odbywające się w wyzwalającej scenerii wakacyjnej natury, nie przetrwa powrotu do miasta i życia po przeciwnych stronach ideologicznej barykady. Na zawsze zostawi jednak w mężczyznach głęboki ślad. W wywiadzie dla „Vogue’a” pisarz  mówił: – Akceptuję płynność tożsamości: seksualnej, narodowej, wszelkiej. Żadne z tych określeń: Polak, pisarz, gej nie opisują mnie w 100 procentach. Nie wierzę w jednoznaczne etykietki. Prawda jest wielowarstwowa i skomplikowana, musimy to jakoś zaakceptować.

tłum. Robert Sudoł