Cudowna podróż Selmy Lagerlöf

W Polsce Selma Lagerlöf znana jest szerzej jako autorka baśniowej „Cudownej podróży” i pierwsza kobieta, która otrzymała literacką Nagrodę Nobla. Jak bogate było życie Selmy, jak potężną postacią stała się w świecie skandynawskiej kultury, ruchów emancypacyjnych, polityki, polscy czytelnicy i czytelniczki mogą wreszcie ocenić dzięki biografii pisarki autorstwa Anny Nordlund i Bengta Wanseliusa w tłumaczeniu Justyny Czechowskiej.

„Ceniła ludzi umiejących samodzielnie myśleć, wychodzących poza konwenanse epoki, tych, którzy brali siebie i swoje życie na poważnie i angażowali się w to, w co wierzą i co potrafią. To powagi i głębi poszukiwała w życiu towarzyskim, ale też „truskawek ze śmietaną” i „szampana”. Powaga była dla niej przeciwieństwem braku odpowiedzialności i tchórzliwej lekkomyślności, ale nie wykluczała radości życia. Zdolność człowieka do bycia zarówno dobrym, jak i radosnym stanie się głównym tematem jej twórczości” – tak o swojej bohaterce piszą autorzy biografii, którzy w imponującym objętościowo dziele tropią zarówno powagę, jak i „truskawki” w codzienności Selmy Ottilii Lovisy Lagerlöf. Ale ta opowieść ma dziesiątki poziomów, bo czasy, których dotyczy – podobnie jak nasze – były niczym rollercoaster i wymagały od kobiet pragnących budować życie po swojemu niezwykłej determinacji. Lagerlöf ją miała.

Lagerlöf była pierwszą kobietą zaproszoną do ściśle męskiego wtedy klubu Akademii Szwedzkiej

„Będę dorosła i mądra, uczona, potężna i bogata” – te słowa brzmią jak mrzonka, kiedy wypowiada je dorastająca, utykająca na jedna nogę dziewczynka (Selma urodziła się z dysplazją stawu biodrowego), mieszkająca w zadłużonej posiadłości z nadużywającym alkoholu ojcem, eksoficerem, i matką, umęczoną domowymi obowiązkami oraz szóstką dzieci. Ale zdanie to staje się konsekwentnie realizowanym planem.

Żebyśmy mogli ten plan poznać w pełni, gigantyczną pracę researczerską wykonali oboje podpisani pod biografią autorzy – tekstu (Anna Nordlund) i fotografii (Bengt Wanselius). Proza i zdjęcia przeplatają się tutaj i uzupełniają. Pozwalają zanurzyć się w dziecięcych marzeniach przyszłej noblistki i rozejrzeć po otoczeniu jej rodzinnej posiadłości, towarzyszyć Selmie w mozolnie realizowanej wędrówce przez kolejne etapy edukacji, pracę nauczycielki, pierwsze sukcesy literackie, kolejne książki i zakazane wówczas intymne związki z kobietami. Zbliżamy się do niej, czytając prywatną korespondencję i oglądając zdjęcia z podróży Lagerlöf z jej wielką miłością, pisarką Sophie Elkan, czy chwile z wieloletnią towarzyszką życia Valborg Olander. Oglądamy bohaterkę wśród przyjaciółek i emancypantek oraz w zdominowanej przez mężczyzn Szwedzkiej Akademii. Możemy podziwiać wspaniałą noblowską kreację laureatki ze srebrnoszarego jedwabnego żakardu, dowiedzieć się, jaka była cena bycia uznawaną za „królową szwedzkiej kultury”, przeczytać o związkach jej literatury z kinem (Greta Garbo swoją pierwszą dużą rolę zagrała w filmie „Gdy zmysły grają” na podstawie powieści Lagerlöf).

Książka Nordlund i Wanseliusa potrafi momentami przytłoczyć mnogością faktów i wątków, ale pozwala uświadomić sobie, jak wiele różnych światów zmieściło się w długim życiu autorki „Gösty Berlinga”. Urodziła się w 1858 roku, kiedy w Szwecji jedynie niezamężne kobiety mogły się starać o uznanie ich za pełnoletnie. Poddane były władzy męskich opiekunów, jeśli nie mężów, to braci i ojców, a wchodząc w małżeństwo, swój majątek i możliwość podejmowania decyzji oddawały mężowi. Dla szwedzkich dziewczynek szkoły państwowe były wówczas zamknięte. Jak pisze biografka: „Oczekiwania wobec panienek kończyły się na tym, by pozostały w domu aż do zamążpójścia, na nauce szycia i prowadzenia gospodarstwa oraz sztuki towarzyskiej salonowego życia”. A jednak Selma nie tylko nie wyszła za mąż, ale po nauce domowej skończyła liceum żeńskie i wyższe seminarium nauczycielskie (ze wsparciem brata Johanna, przy oporze ojca, który synów wysłał na nauki).

W 1901 roku stworzyła nowoczesny chłopski epos narodowy „Jerozolima” (o szwedzkich osadnikach w Palestynie), odnowiła język szwedzki, jego odbiór i edukację, publikując znany później na całym świecie podręcznik „Cudowna podróż”, w którym Nils Paluszek podróżuje ze stadem dzikich gęsi, poznając swój kraj. W 1909 roku jako pierwsza Szwedka i pierwsza kobieta otrzymała literacką Nagrodę Nobla, a do elitarnego, wtedy ściśle męskiego klubu Akademii Szwedzkiej została zaproszona jako pierwsza kobieta w 1914 roku. Stała się najbogatszą i najpoczytniejszą pisarką Szwecji.

Na jej oczach i przy jej aktywnym udziale rozgrywały się publicystyczne debaty dotyczące uznania prawa do samostanowienia, wyboru drogi kształcenia, życia i seksualności kobiet. Jedną z iskier wywołujących te dyskusje był słynny dramat Ibsena „Dom lalki”, ale też kolejne książki i publicystyka Lagerlöf. Była liberałką, która przez całe życie mocno angażowała się w walkę o prawa wyborcze kobiet (Szwedki uzyskały je w 1919 roku), brała udział między innymi w międzynarodowym kongresie ruchu na rzecz praw wyborczych dla kobiet w Sztokholmie.

Za pieniądze z Nagrody Nobla Selma kupiła posiadłość Mårbaka, utraconą wcześniej przez długi rodziny

Doświadczyła też tego, co staje się i naszym udziałem – na jej oczach rozgrywała się wojna. A ostatnie lata życia zmarłej w 1940 roku pisarki przypadły na czas coraz silniejszego nacjonalizmu, głośnych haseł o czystości rasy (którym, niestety, hołdowała też ojczyzna wikingów), a w końcu kolejnej wojny światowej. Lagerlöf miała zdecydowane zdanie w tej sprawie. „Cywilizacja powinna tabuizować wojnę” – pisała. Dawała wyraz swojemu przerażeniu rozpasaniem wojennego bestialstwa choćby w jednym z opowiadań, które napisała w początkach pierwszej wojny („Opuszczony kościół”). Narratorka, o cechach samej Selmy, mówi: „Byłam zabawiaczem i błaznem, ale z mojej duszy nie wydobywają się już ani żart, ani zabawa. Duszę mam jak ty, głuchą, bez dzwonków, bez pieśni”.

W latach 30., mimo wielkiej popularności jej prozy w nazyfikujących się coraz bardziej Niemczech, mimo proniemieckich sympatii w oficjalnie neutralnej Szwecji, Lagerlöf zaznaczała swój sprzeciw wobec niemieckich ataków na społeczność żydowską. Podarowała swoje opowiadanie na rzecz pomocy prześladowanym, pomogła także w wyjeździe do Szwecji niemieckiej pisarce żydowskiego pochodzenia Nelly Sachs. Czy zrobiła wystarczająco dużo, jeśli wziąć pod uwagę jej pozycję i możliwości? O to zdaje się pytać także sama biografka, nie unikając pokazywania uwikłań swej bohaterki. Selma była już wtedy jednak wiekową, coraz bardziej niedomagającą fizycznie, choć nie umysłowo, kobietą, dla której liczne, często sprzeczne oczekiwania, jakimi ją obarczano, potrafiły być kagańcem.

Ucieczką stała się ukochana posiadłość z lat dzieciństwa – Mårbaka, utracona przez długi rodziny, którą Selma odkupiła za pieniądze z Nagrody Nobla. Urządziła tam imponujące gospodarstwo rolne, otaczały ją krowy, konie, świnie, gęsi, kury, indyki, miała też duży sad oraz ogródek warzywny. Mårbaka była na starość jej schronieniem, a spokój zakłócały tylko wycieczki wielbicieli. Tam też zakończyła życie, w tym samym miejscu, które ją ukształtowało i uczyniło pisarką, co opisała w publikowanej w latach 20. i 30. autobiograficznej trylogii („Mårbacka”, „Pamiętniki dziecka”, „Dziennik”).

Pisarstwo było jej największą miłością i przeznaczeniem. „I powiem ci, o ile nie wiedziałaś o tym wcześniej, że w pisaniu jest coś magicznie fascynującego, to oszałamiające. Nie żebym już osiągnęła coś w pełni dobrego, w każdym razie jest to dużo fajniejsze niż wszystko inne na świecie” – brzmi ostatnia cytowana w biografii wypowiedź pisarki.

Kiedy dziś czytam tę niezwykle drobiazgowo zdokumentowaną historię ludzkiego losu, u końca jej życia Selma Lagerlöf jawi mi się jako bohaterka „Cudownej podróży” – dzika gęś Akka, wiekowa i charyzmatyczna przywódczyni stada. Chciałoby się powtórzyć za noblistką Olgą Tokarczuk: „Składam jej poprzez odmęty czasu ukłon, podobnie jak innym kobietom, twórczyniom, które wykroczyły poza narzucone im przez społeczeństwo role”.

28 marca o 19.00 w Big Book Cafe przy ul. Dąbrowskiego 81 w Warszawie odbędzie się spotkanie, poświęcone książce „Selma Lagerlöf. Nowoczesna Szwedka”. Wydarzenie będzie też transmitowane na Facebooku.

O pierwszej kobiecie, która otrzymała literacką Nagrodę Nobla, otworzyła kobietom w Szwecji drogę do emancypacji, rozmawiać będą tłumaczka biografii Lagerlöf Justyna Czechowska, krytyczka literatury Justyna Sobolewska, krytyczka sztuki Anda Rottenberg. Spotkanie poprowadzi Anna Sańczuk.

„Selma Lagerlöf. Nowoczesna Szwedka” Anny Nordlund i Bengta Wanseliusa w tłumaczeniu Justyny Czechowskiej ukazała się nakładem wydawnictwa OsnoVa.